22.06.2022
2020-ci il Qarabağ müharibəsi Ermənistanın cənubunda Sünik vilayətinin Şurnux kəndini ikiyə bölüb.
Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin korrektəsi nəticəsində Şurnuxun bir hissəsi Azərbaycanın nəzarəti altına keçib, kəndin həmin aran hissəsində yaşayan 13 ailə isə öz evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıb.
El dilində Şurnuxun yeni adı “Bölünmüş kənd” olub. Azərbaycan həbçiləri bura gələndən sonra Şurnux təcrid vəziyyətində qalıb, hətta bu kənddə qohumları yaşayan insanlar da bura gəlməyə qorxurlar. Şurnux sakinləri isə yeni həyata uyğunlaşmağa çalışırlar, onların sözlərinə görə, kəndi tərk etmək niyyətində deyillər.
Sünik vilayətinin Tatev-Qafan yolu ilə Karmrakar kəndinə yaxınlaşdıqca rastımıza çıxan maşınların sayı azalır. Karmrakar nəzarət-buraxılış məntəqəsində Ermənistan hərbçisi pasportlarımızı yoxlayır və hara getdiyimizi soruşur.
Burdan o yana Şurnuxa doğru boş yol başlayır. Bir neçə kilometrlik yolda nə insan, nə maşın gözə dəyir. Ancaq bir neçə yerdə Azərbaycan mövqelərini və bayraqlarını görürük.
Sünik vilayətinin Tatev-Qafan yolu ilə Karmrakar kəndinə yaxınlaşdıqca rastımıza çıxan maşınların sayı azalır. Karmrakar nəzarət-buraxılış məntəqəsində Ermənistan hərbçisi pasportlarımızı yoxlayır və hara getdiyimizi soruşur. Burdan o yana Şurnuxa doğru boş yol başlayır. Bir neçə kilometrlik yolda nə insan, nə maşın gözə dəyir. Ancaq bir neçə yerdə Azərbaycan mövqelərini və bayraqlarını görürük.
Tilda Publishing
Şurnux neçə bölünüb?
2020-ci ilin payızında 44 gün sürən və hər iki tərəfdən minlərlə insanı həyatdan qoparan, yüzlərlə insanı əlil qoyan ikinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra Ermənistan-Azərbaycan sərhədində yeni vəziyyət yaranıb.
2020-ci il müharibəsindən sonra Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonların Azərbaycanın nəzarəti altına qayıtması nəticəsində Azərbaycan hərbçiləri Rusiya sülhməramlılarının iştirakı ilə rəsmi Bakının bildirdiyi kimi GPRS sisteminə və birinci Qarabağ müharibəsinə qədər olan xəritələrə əsaslanaraq
sərhəd müəyyən ediblər. Bu zaman 12 ev Azərbaycan tərəfində qalıb. Amma Ermənistan tərəfi həm xəritələrdə, həm də GPRS göstəricilərində yanlışlıqlar olduğunu bildirir və hesab edir ki, kənd bütünlükdə Ermənistanda qalmalı idi.
2020-ci il dekabrın 27-də Şurnux administrasiyasının rəhbəri Hakop Arşakyana bildirilib ki, sakinlərin cəmi 10 günü var ki, kəndin aran hissəsini tərk etsinlər. Onun sözlərinə görə, kəndlilər evlərindən götürə bildiklərini çıxarıblar, sonra da qapını bağlayıb, gediblər.
2020-ci il müharibəsindən sonra Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonların Azərbaycanın nəzarəti altına qayıtması nəticəsində Azərbaycan hərbçiləri Rusiya sülhməramlılarının iştirakı ilə rəsmi Bakının bildirdiyi kimi GPRS sisteminə və birinci Qarabağ müharibəsinə qədər olan xəritələrə əsaslanaraq
sərhəd müəyyən ediblər. Bu zaman 12 ev Azərbaycan tərəfində qalıb. Amma Ermənistan tərəfi həm xəritələrdə, həm də GPRS göstəricilərində yanlışlıqlar olduğunu bildirir və hesab edir ki, kənd bütünlükdə Ermənistanda qalmalı idi.
2020-ci il dekabrın 27-də Şurnux administrasiyasının rəhbəri Hakop Arşakyana bildirilib ki, sakinlərin cəmi 10 günü var ki, kəndin aran hissəsini tərk etsinlər. Onun sözlərinə görə, kəndlilər evlərindən götürə bildiklərini çıxarıblar, sonra da qapını bağlayıb, gediblər.
İndi Şurnux iki hissəyə bölünüb. Yolun sol tərəfində Ermənistan hərbçiləri, sağ tərəfində Azərbaycan həbçiləri, onların arasında isə Rusiya sülhməramlılarıdayanıb. Şurnuxun Azərbaycanın nəzarətində olan hissəsində mülki əhaliyoxdur, ancaq hərbçilərdir.Xoşbəxtlikdən hələ ki, insidentsiz ötüşür.
Hər kəs, böyükdən kiçiyə qədərsərhədi tanıyır və bilir ki, o taya keçmək olmaz.Kənd böyünəndən sonra sanki birləşib, Ermənistanın digər yaşayış məntəqələrindən fərqli olub.
Əvvəllər Gorusdan ora 40 dəqiqəyə çatmaq olurdu,indi alternativ qrunt yolla iki saata qədər vaxt gedir.
Şurnux sakinləri bəzən şikayətlənirlər, deyirlər ki, çıxıb gedəcəyik. Amma hələ aran hissədə evlərini itirən dörd ailədən başqa heç kim getməyib. Digərləri Şurnuxda qalıb, müvəqqəti evlərdə və ya kənd sakinlərinin boş qalan evlərində yaşayırlar.
Dövlət onlar üçün yeni evlər tikir. Şurnux administrasiyasının rəhbəri də onların arasındadır. Artıq bir ildən çoxdur ki, kənd sovetinin binası onun həm evi, həm də iş yeridir.
Dövlət onlar üçün yeni evlər tikir. Şurnux administrasiyasının rəhbəri də onların arasındadır. Artıq bir ildən çoxdur ki, kənd sovetinin binası onun həm evi, həm də iş yeridir.
Şurnux administrasiyasının rəhbəri Hakop Arşakyan
“Tez-tez qalxıb öz evimə baxıram, bəzən görürəm ki, türklər girirlər, çıxırlar (Ermənistanda azərbaycanlıları el dilində “türk” adlandırırlar – müəllif). Çox çətindir”.
Şurnux bölünəndən sonra o, bircə dəfə keçmiş evinə gedə bilib. “Sərhədçilər dedilər ki, bizim uşaqlar problemi həll edənə qədər iki gün biz azərbaycanlılara su verməliyik. Türk gəlib dedi: “Zəhmət olmasa su ver”. Mən onda özümü sərt apardım, amma bilirdim ki, su verəcəm.
Şurnux bölünəndən sonra o, bircə dəfə keçmiş evinə gedə bilib. “Sərhədçilər dedilər ki, bizim uşaqlar problemi həll edənə qədər iki gün biz azərbaycanlılara su verməliyik. Türk gəlib dedi: “Zəhmət olmasa su ver”. Mən onda özümü sərt apardım, amma bilirdim ki, su verəcəm.
Soruşdum ki, evimə tərəf enə biləcəm? Mənim iki küçüyüm var, onlar ora qayıdıblar, gedib gətirməliyəm və biz birlikdə aşağı düşdük. Ev əvvəlki kimi idi. Köçəndə qardaşım divarda yazmışdı ki, biz hələ qayıdacağıq. Türk hərbçi soruşur ki, söyüş yazılıb? Deyirəm: “Yazılıb ki, hələ qayıdacağıq”. Cavab verir ki, yox”.
Şurnux administrasiyasının rəhbəri bu rəsmi öz kabinetində saxlayır. Rəsmi Qərbi Ermənistan uşaqları ikinci Qarabağ müharibəsində iştirak edən hərbçilər üçün çəkiblər
1980-ci illərin sonu – 1990-cı illərin əvvəllərində Qarabağ münaqişəsinin eskalasiyası zamanı Ermənistan və Azərbaycan qaçqın mübadiləsi edib: demək olar ki, bütün ermənilər Azərbaycanı və demək olar ki, bütün azərbaycanlılar Ermənistanı, Ermənistanın nəzarəti altına keçən Dağlıq Qarabağı və ətraf rayonları tərk ediblər. Bu insanların əksəriyyəti fiziki təhlükəsizliklərinə görə qorxduqları üçün getməli olub, çoxları isə qovulub. Nəticədə Ermənistan Bakı və Azərbaycanın digər şəhərlərindən 500 min qaçqını, Azərbaycan isə müxtəlif mənbələrə əsasən 750 mindən bir milyona (rəsmi versiyaya görə) qədər qaçqın və məcburi köçkünü qəbul edib.
Anahit Alekyan 1988-ci il Spitak zəlzələsində evini itirdikdən sonra Şurnuxa yerləşib və özünə yeni həyat qurmağa çalışıb. O, azərbaycanlıların tərk etdiyi evlərdən birinə köçüb, oranı təmir edib, böyük bağ salıb və həyatını bu kəndlə bağlayıb.
İndi Anahit bir anın içində Azərbaycan ərazisinə çevrilmiş evini ancaq durbinlə görə bilir.
İndi Anahit bir anın içində Azərbaycan ərazisinə çevrilmiş evini ancaq durbinlə görə bilir.
“Bostanım vardı, kənddə ən yaxşı bostan mənimki idi: moruq, fındıq, gavalı, sarımsaq, ağlıma nə gəlsə əkirdim. İndi hərdən evimin yaxınına enirəm, ordan baxıram. Bir dəfə gördüm ki, əkdiyim çiyələkləri yeyirlər. Özümü güclə saxladım, ağlaya-ağlaya qalxdım yuxarı”.
72 yaşlı qadın gedərkən evdən bacardığı hər şeyi çıxarıb: çörək sobası, çarpayı, televizor, güllər. İndi o, həmkəndlisinin boş evində müvəqqəti yaşayır. Orda şərait pisdir, nəmişlikdir, soyuqdur. Amma Şurnuxu tərk etmək niyyətində deyil.
72 yaşlı qadın gedərkən evdən bacardığı hər şeyi çıxarıb: çörək sobası, çarpayı, televizor, güllər. İndi o, həmkəndlisinin boş evində müvəqqəti yaşayır. Orda şərait pisdir, nəmişlikdir, soyuqdur. Amma Şurnuxu tərk etmək niyyətində deyil.
Bölünmüş Şurnuxda mal saxlamaq çətindir
Movsisyanlar ailəsinin evi kəndin aran hissəsində olan və Ermənistan tərəfdə qalan yeganə evdir. Amma kənd ikiyə bölünəndən sonra ailə örüş yerinin bir hissəsini itirib.
Şurnuxun əksər sakinləri kimi onlar da mal-qaralarını satıb, ancaq iki buzov saxlayıblar. Kənd sakinləri deyirlər ki, mallara nəzarət etmək asan deyil: onlar tez-tez sərhədi keçə bilirlər. Bundan sonra daha onları geri qaytarmaq mümkün deyil.
Movsisyanlar ailəsinin evi kəndin aran hissəsində olan və Ermənistan tərəfdə qalan yeganə evdir. Amma kənd ikiyə bölünəndən sonra ailə örüş yerinin bir hissəsini itirib.
Şurnuxun əksər sakinləri kimi onlar da mal-qaralarını satıb, ancaq iki buzov saxlayıblar. Kənd sakinləri deyirlər ki, mallara nəzarət etmək asan deyil: onlar tez-tez sərhədi keçə bilirlər. Bundan sonra daha onları geri qaytarmaq mümkün deyil.
“Biz tövləni yenicə tikmişdik, böyük, geniş tövlə. 37 baş iribuynuzlu malımız və yüz qoyunumuz vardı. Elə qoyunları yenicə almışdıq ki, müharibə başladı. Qohumlarım Yexeqnadzorda yaşayır, sürünü onlara apardıq. Malları yezidlərə dəyər-dəyməzinə satdıq.
Apardığımız vaxt qoyunların çoxu öldü, amma biz hələ də kredit ödəyirik”, - Narine Xurşudyan danışır.
Əri ilə birlikdə artıq bir ildən çoxdur ki, müvəqqəti evdə yaşayırlar. O, kənd administrasiyasında işləyir, əri isə maldarlıqla məşğuldur.
“Mən inanmırdım ki, türklər doğrudan da bizim kəndə gəlib çıxa bilərlər. Ən son ana qədər əşyalarımı evdən çıxarmaq istəmirdim”.
Əvvəlcə bütün ailə üzvlərimdə qorxu və inamsızlıq vardı. İndi isə onlar yeni həyata uyğunlaşıblar. Bircə Qafanda və Gorusda yaşayan oğlanlarıma tez-tez kəndə gəlməyə icazə vermirlər, deyirlər, yollar uzun və təhlükəlidir.
Əvvəlcə bütün ailə üzvlərimdə qorxu və inamsızlıq vardı. İndi isə onlar yeni həyata uyğunlaşıblar. Bircə Qafanda və Gorusda yaşayan oğlanlarıma tez-tez kəndə gəlməyə icazə vermirlər, deyirlər, yollar uzun və təhlükəlidir.
Şurnuxa nadirən qonaq gəlir
Qışda çox qar yağdığı üçün alternativ qrunt yol keçilməz olur. Müharibədən sonra sərhədyanı olan kəndlər isə daha çox təcrid vəziyyətinə düşür.
Çox vaxt ərzaq və ilk ehtiyac malları ilə bağlı problemlər yaranır. Hakimiyyət hər gün Şurnux sakinlərinə pulsuz çörək çatdırır.
Qışda çox qar yağdığı üçün alternativ qrunt yol keçilməz olur. Müharibədən sonra sərhədyanı olan kəndlər isə daha çox təcrid vəziyyətinə düşür.
Çox vaxt ərzaq və ilk ehtiyac malları ilə bağlı problemlər yaranır. Hakimiyyət hər gün Şurnux sakinlərinə pulsuz çörək çatdırır.
Amma pis havaya və təhlükəyə baxmayaraq, iki məktəb müəllimi hər gün Gorusdan hərbi “Ural” ilə Şurnuxa gəlir.
“Biz dərsləri dayandırmamışıq. Əvvəlcə qorxulu idi, amma yenə də gəlirdim. Mən deyirdim: Gorusa qayıdıram, dincəlirəm, rahat yata bilirəm, bəs uşaqlar neyləsin?” – tarix və coğrafiya müəllimi Nona Mirakyan danışır.
Müharibədən sonra Nonanın Gorusda işə keçmək imkanı olub, amma imtina edib.
“Mən dinc vaxtlarda onlarla birlikdə olmuşam, belə çətin zamanda necə ata bilərəm? Xüsusən də əgər bilirəmsə ki, bura çətin kimsə dərs deməyə gəlsin”, - o deyir.
“Biz dərsləri dayandırmamışıq. Əvvəlcə qorxulu idi, amma yenə də gəlirdim. Mən deyirdim: Gorusa qayıdıram, dincəlirəm, rahat yata bilirəm, bəs uşaqlar neyləsin?” – tarix və coğrafiya müəllimi Nona Mirakyan danışır.
Müharibədən sonra Nonanın Gorusda işə keçmək imkanı olub, amma imtina edib.
“Mən dinc vaxtlarda onlarla birlikdə olmuşam, belə çətin zamanda necə ata bilərəm? Xüsusən də əgər bilirəmsə ki, bura çətin kimsə dərs deməyə gəlsin”, - o deyir.
Nona saat iki civarında dərslərini bitirir. Amma daha iki saat gözləməli olur, goruslu digər müəllimlərin qonşu Vorottan və Bardzravan kəndlərində dərsləri bitəndən sonra hərbi “Ural” onları yenidən şəhərə aparır.
Deyir ki, hərdən evdə işlə bağlı söhbət düşür, yaxınları Şurnux məktəbindən çıxmağını istəyirlər. “Amma mən deyəndə ki, bəs uşaqlar necə olsun, hamısı susur”.
Deyir ki, hərdən evdə işlə bağlı söhbət düşür, yaxınları Şurnux məktəbindən çıxmağını istəyirlər. “Amma mən deyəndə ki, bəs uşaqlar necə olsun, hamısı susur”.
Nona deyir ki, uşaqlara hər şeyin yaxşı olacağına dair ümid verməyə çalışır.
Onlar isə müəlliməyə evin yanında qazıqları səngəri göstərirlər. Yəqin onlar
fikirləşirlər ki, bununla Şurnuxa kömək edə bilərlər.
Müəllif
Lusine Qaribyan
Foto
Vahinak Kazaryan
Lusine Qaribyan
Foto
Vahinak Kazaryan
Bu hekayə “Trayektoriya” media layihəsinin bir hissəsidir. Layihə Cənubi Qafqazda münaqişənin həyatlarına toxunduğu insanlardan bəhs edir. Bütün Cənubi Qafqazdan olan müəlliflər və redaktorlarla işləyir və münaqişələrin heç birində tərəflərdən heç birini dəstəkləmir. Bu səhifədəki materiallara görə müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Əksər hallarda toponimlər müəlliflərin cəmiyyətlərində qəbul olunduğu kimi istifadə edilir. Layihə Avropa İttifaqının dəstəyilə GoGroup Media və International Alert təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.
