ნასოფლარების მხარე

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, 1990-იანების დასაწყისში, ქართული ნაციონალისტური განწყობების ზრდის ფონზე საქართველოში დაიწყო ქართულ-ოსური ეთნო-ტერიტორიული კონფლიქტი, რომელიც 1990-1992 წლებში შეიარაღებულ კონფლიქტში გადაიზარდა. ამ დროს ხეობიდან ოსების მასოვრივი გადინება დაიწყო.

"90-იან წლებში დაიწყო საერთოდ ქართულ-ოსური დაპირისპირება. თრუსოს ხეობა კი არ დაიცალა მარტო, მთელი საქართველო დაიცალა ოსებისგან: ქვემო ქართლი, მთელი კასპის რაიონი, ბორჯომის ხეობა, ბაკურიანი, მიტარბი, კახეთი. აქ ყველაგან ცხოვრობდნენ ოსური ოჯახები და დაიცალა მათგან ეს რეგიონები. არ ვლაპარაკობ უშუალოდ სამხრეთ ოსეთზე, სადაც ომი და საშინელი სისხლისღვრა მიმდინარეობდა. ეს იყო ქართულ ნაციონალიზმზე რეაგირება. ქართველი ნაციონალისტები, რომლებსაც მაშინ „არაფორმალებს“ ეძახდნენ, აშკარად ედავებოდნენ ყველგან ეთნიკურ ოსებს ბინებს, სახლებს. დაიწყო ოსების გეგმაზომიერი ეთნიკური წმენდა, რაც მერე ქართველებს ათმაგად დაგვიბრუნდა უკან, როდესაც 2008 წელს სამხრეთ ოსეთში ქართველების წინააღმდეგ ეთნიკური წმენდა მოხდა. ჯერ ქართველებმა მოახდინეს ოსური სოფლების დაცლა, მერე უკვე ოსებმა გვიპასუხეს და დააცლევინეს ქართველებს ქართული სოფლები," - ჰყვება კონფლიქტოლოგი პაატა ზაქარეიშვილი.

თრუსოს ხეობიდან მიგრაციის მეორე ტალღა 2006 წელს მას შემდეგ აგორდა, რაც საქართველოსა და რუსეთს შორის ურთიერთობა დაიძაბა და რუსეთთან დამაკავშირებელი ლარსის სასაზღვრო-გამშვები პუნქტი დაიკეტა. ორ წელიწადში, 2008 წელს, სამხრეთ ოსეთში ფართომასშტაბიანი ომი დაიწყო. ამ პერიოდში ხეობა, ფაქტობრივად, სრულად დატოვეს ოსურმა ოჯახებმა.

მიუხედავად იმისა, რომ აგვისტოს ომის შემდეგ, საქართველოს ხელისუფლებამ გაამკაცრა შესვლა ხეობაში იმ მოტივით, რომ იგი სასაზღვრო ზონად ითვლებოდა, თრუსოელ ოსები მაინც ახერხებდნენ მიმოსვლას და ხეობასთან კავშირი არ გაუწყვეტიათ - ზაფხულობით ჩადიოდნენ, სახლ-კარს დახედავდნენ, საფლავებს მოინახულებდნენ და რელიგიურ დღესასწაულებს ესწრებოდნენ. ოსებისთვის, რომლებიც წარმოშობით თრუსოდან არიან, ეს ხეობა წმინდა ადგილად ითვლება, რადგან აქ ბევრი ოსური სალოცავია.

თუმცა, რამდენიმე წლის წინ საზღვარზე მიმოსვლა კიდევ უფრო გამკაცრდა. დღეს აქ მოსახვედრად სპეციალური საშვია ასაღები, თუმცა, როგორც თრუსოელი ოსები ჩივიან, ქართული მხარე ყოველგვარი განმარტების გარეშე ბევრ თრუსოელ ოსს უარს ეუბნება შესვლაზე. მათი თქმით, თბილისის დაუწერელი პოზიციაა, რაც შეიძლება ჩაკეტოთ თრუსო ოსებისგან და იქ მათი კვალი წაშალონ.

თბილისში ამ პოზიციას არ იზიარებენ და აცხადებენ, რომ ხეობა არის სასაზღვრო ზონა, სადაც განსხვავებული წესები მოქმედებს - ხეობაში შესასვლელად საშვი სჭირდებათ არა მხოლოდ რუსეთის მოქალაქეობის მქონე ეთნიკურ ოსებს, არამედ ეთნიკურ ქართველებს, საქართველოს მოქალაქეებსაც.

თბილისის გაღიზიანებას იწვევს ის ფაქტიც, რომ ჩრდილო და სამხრეთ ოსეთში თრუსოს მიიჩნევენ "ძირძველ ოსურ მიწად, რომელიც ადრე თუ გვიან ოსებმა აუცილებლად დაიბრუნონ". მსგავსი განცხადებები არაერთხელ გაუკეთებიათ ჩრდილოეთ და სამხრეთ ოსეთის ოფიციალურ პირებს.

ამ ყველაფრის შედეგი არის ის, რომ ბევრი თრუსოელი ოსისთვის მშობლიური სახლებისკენ და წინაპართა საფლავებისკენ გზა ჩაიკეტა. ისინი წლებია ვერ ჩადიან მშობლიურ სოფლებში, რასაც მუდმივად აპროტესტებენ.

ამ მასალაზე JAMnews-ის თბილისელმა და ვლადიკავკაზელმა ჟურნალისტებმა ერთობლივად იმუშავეს. ჟურნალისტები თბილისიდან ჩავიდნენ თრუსოს ხეობაში. ვლადიკავკაზელმა კოლეგებმა კი მოიძიეს თრუსოს ხეობის მკვიდრი ოსები საზღვრის რუსულ მხარეს, რათა მათი ისტორიები მოესმინათ.

თბილისიდან თრუსომდე მანქანიტ სამ საათზე ნაკლები სჭირდება.

თრუსოს ხეობის სამანქანე გზის სიგრძე 31 კილომეტრია. ის გადის მტების თვალწამტაც პეიზაჟებსა და  მიტოვებულ ნასახლარებს შორის, თერგის ხმაურის ფონზე - ჩრდილოეთ კავკასიის ეს მთავარი მდინარე, რომელიც საქართველოსა და რუსეთს შორის მიედინება, სათავეს სწორედ აქ, ამ ხეობაში  იღებს.

აქ ახლადაშენებული შენობა არ შეგხვდებათ. 

აქაურობა ისტორიული ფილმის დეკორაციას ჰგავს - ქვით ნაგები შუასაუკუნოვანი ციხე-კოშკებები, ერთნავიანი ბაზილიკები, ერთსართულიანი ქვის სახლები და გალავნები.

თრუსოს იმ ნაწილში, რომელშიც ჩვენ ვიყავით, ორი მაცხოვრებელი შეგვხვდა. მათგან მხოლოდ ერთი ცხოვრობს ხეობაში მუდმივად - 68 წლის სიმა ბედიხოვა, ეროვნებით ოსი ქალი, თრუსოში გაბადებულ-გაზრდილი. სიმა სოფელ ოქროყანის ერთადერთი მაცხოვრებელია.

სიმას ბავშვობაში ამ სოფელში ოსური ოჯახები ცხოვრობდნენ, თუმცა თანდათანობით, წლიდან წლამდე მეზობლები შემოეცალა - ყველა ქალაქში წავიდა. აქაური ოსები ძირითადად ვლადკავკაზში გადასახლდნენ, რამდენიმე ცხინვალშიც წავიდა.

სოფელი ქეთრისში შემავალი გზა ნანგრევებს შორის გადის, გზის ორივე მხარეს დანგრეული, მიტოვებული სახლებია. აქედან ნახევარ კილომეტრში, მთის ძირში (ჰიდროკარბონატულ) კალციუმიანი წყაროები გამოედინება, ადგილობრივები მას ვეძას მჟავე წყლებს ეძახიან.

ერთადერთი ადამიანი, რომელიც ქენთრისში შეგვხვდა, თამაზ მაისურაძეა და ისიც ძალიან მალე დატოვებს ხეობას.

67 წლის თამაზ მაისურაძე თრუსოს ხეობის სეზონური მაცხოვრებელია. იგი ოჯახთან ერთად ყაზბეგში ცხოვრობს, თუმცა როგორც კი დათბება და გზები გაიხსნება თრუსოში ადის - საქონელი ამოჰყავს. აქ მას პატარა კაფე აქვს ტურისტებისთვის. ზაფხულობით აქ ტურისტი ბევრად მეტია, ვიდრე ადგილობრივი.

თამაზს კარგად ახსოვს ოსური ოჯახები, რომლებიც ადრე აქ ცხოვრობდნენ:

ყოველ წელს, ივლისის ბოლო კვირას ოსები, რომლებიც წარმოშობით ტრუსოს ხეობიდან არიან, დიდ რელიგიურ დღესასწაულს — ატინაეგტაეს აღნიშნავენ.

ატინაეგტაე ოსურ მითოლოგიის ღვთაებაა, რომელიც მიწათმოქმედებას მფარველობს. ტრადიციულად, ამ დღეს ნათესავები სოფელში, თავიანთ საგვარეულო სახლებში ერთად იკრიბებიან.

სადაც უნდა ცხოვრობდეს თრუსოელი ოსი, ის ცდილობს ატინაეგტაეზე თავის ფესვებს - ხეობას დაუბრუნდეს.

ასე გრძელდებოდა წლიდან წლამდე. თრუსოდან წასული ოსები ივლისში ხეობაში ბრუნდებოდნენ. თუმცა, ბოლო წლებში ისინი ამ რიტუალს ვერ ასრულებენ, რადგან რუსულ-ქართული, ქართულ-ოსური კონფლიქტების ფონზე საქართველომ სასაზღვრო ზონაში გადაადგილება მნიშვნელოვნად შეზღუდა.

რამდენიმე წლის განმავლობაში თბილისმა საერთო აკრძალა თრუსოში შესვლა, ამჟამად კი ხეობაში შესვლა მხოლოდ სპეციალური ნებართვითაა შესაძლებელი.

როგორც ვლადიკავკაზში გვითხრეს, ხეობაში შესვლის ნებართვას ქართული მხარე ყველას არ აძლევს - მხოლოდ ხანდაზმულებს, ქალებსა და ბავშვებს. მამაკაცებს საქართველოს ხელისუფლება კვლავ უკრძალავს ხეობაში შესვლას. ასევე, ქართულ მხარეს აქვს ე.წ. შავი სიები იმ ადამიანების, რომლებსაც ხეობაში არ უშვებს. როგორც ვლადიკავკაზში ამბობენ, ამ სიაში უმეტესად თრუსოელი ოსები არიან.

თრუსოელი ოსები ჰყვებიან, რომ იმისთვის, რომ ხეობაში სადღესასწაულოდ მოხვდნენ, ისინი წინასწარ ადგენენ სიას და აგზავნიან რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლობაში ვლადიკავკაზში. შემდეგ შვეიცარიის საელჩოს შუამავლობით ტარდება საჭირო პროცედურები, რის შემდეგაც თბილისი გამგზავრების ნებართვას გასცემს.

ოსების ხეობაში ყოფნის თარიღები, დრო და ვადები მკაცრად განსაზღვრული და კოორდინირებულია.

ეს ფორმატი პირველად შარშან გამოსცადეს. მაშინ 20-მდე ადამიანმა შეძლო ისტორიულ სამშობლოში ჩასვლა.

ტრუსოში გასამგზავრებლად ოსების ჯგუფი წელსაც შედგა. ნებართვაც გაიცა, თუმცა, ისეთი უამინდობა დაემთხვა, მომლოცველები (დაახლოებით 15 ადამიანი) იძულებულნი გახდნენ უკან გამობრუნებულიყვნენ.

„ ეს ჩვენი სამშობლოა, მაგრამ პოლიტიკური და ეკონომიკური პრობლემების გამო ის ახლა დაცარიელდა. საქართველოს ხელისუფლება ოსებს აქ დაბრუნების საშუალებას არ გვაძლევს, თუმცა ჩვენ ყოველთვის გვქონდა ურთიერთგაგება ადგილობრივ ქართველებთან," - გვეუბნება თამერლანი, ვლადიკავკაზში მცხოვრები თრუსოელი ოსი, რომელიც ქართული მხარის მიერ შავ სიაშია შეყვანილი და მას საქართველოში შესვლა ეკრძალება. იგი ამბობს, რომ წარმოდგენაც არ აქვს, რა „საფრთხეს უქმნის საქართველოს“.

კიდევ ერთი პრობლემა, რაზეც ვლადიკავკაზში მცხოვრები თრუსოელი ოსები ამახვილებენ ყურადღებას, ეს არის "ოსური კვალის წაშლა ოსურ სოფლებსა და სალოცავებში":

მისი თქმით, განადგურება ემუქრება ხეობაში დარჩენილ ოსურ სიწმინდეებს:

„ბოლო წლებში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ამ ხეობებში აქტიურად აშენებს მონასტრებსა და ეკლესიებს. ჩვენ ვშიშობთ, რომ ჩვენი სიწმინდეები განადგურდება და ოსური ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობა დავიწყებას მიეცემა. სოფელ აბანაში (ქართულად სოფელი აბანო_JAMnews) უკვე აღუმართავთ ახალი მამათა მონასტერი. ახლა იქ ქართველი მღვდლები არიან, ტურისტები მიჰყავთ. ქართველებმა იციან, რომ ოსებს იქ უკვე აღარავინ შეუშვებს, ამიტომ ტურისტული ბანაკები ააშენეს. ტურისტებისგან ფულს შოულობენ. ასევე ბოლო წლებში ოსურ საგვარეულო კოშკებთან უნებართვოდ დედათა მონასტერი ააშენეს“.

ბოლო წლებში თრუსოს საკითხი ჩრდილოეთ ოსეთში დრო და დრო აქტუალური ხდება და ლომის წილი ამ საქმეში საზოგადოებრივ მოძრაობა "დარიალს" ეკუთვნის, რომელიც აქტივისტები ძირითადად კობიდან და თრუსოს ხეობიდან წასული ეთნიკური ოსები არიან, რომლებიც „საკუთარი მიწებისა და სახლების“ დაბრუნებას ითხოვენ.

2009 წელს საზოგადოებრივმა ორგანიზაცია „დარიალმა“ საჯაროდ მოითხოვა ყაზბეგის მუნიციპალიტეტის სტატუსის გადახედვა.

2016 წლის მარტის ჟენევის მოლაპარაკებებზე ე.წ. სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის დელეგაციის ხელმძღვანელმა მურატ ჯიოევმა კიდევ ერთხელ წამოსწია თრუსოს ხეობის თემა. მან განაცხადა, რომ აუცილებელი იყო საქარველოს ტერიტორაზე დარჩენილი კულტურული ძეგლების შენარჩუნება, რისთვისაც საერთაშორისო კომისიას იწვევდა თრუსოს ხეობაში, რომელიც უკანონოდ მიაკუთვნა საბჭოთა კავშირმა საქართველოს. მან ასევე ხაზი გაუსვა იმ ფაქტს, რომ ოსეთის ტერიტორიების დაბრუნების საკითხი მუდმივად იდგება დღის წესრიგში სანამ ის ოსური მხარის სასარგებლოდ არ დაგაწყდება.

ჟენევაში ჯიოევმა განაცხადა, რომ თრუსო ამჟამად დაცლილია ოსი მოსახლეობისგან და ეს მხოლოდ იმის დამსახურებით რომ ქართულმა მხარემ ისინი აიძულა თავისი ისტორიული სამშობლო დაეტოვათ.

თბილისში თრუსოს ხეობის თაობაზე ოსურ საინფორმაციო გზავნილებს რუსეთის იდეოლოგიური ომის ნაწილად მიიჩნევენ და მოძრაობა "დარიალის" მიერ წარმოებულ კამპანიას - მოსკოვის მიერ მართულად.

თბილისში დარწმუნებულები არიან, რომ თრუსოს ხეობით უფრო მოსკოვია დაინტერესებული, ვიდრე ჩრდილოეთ ოსეთის რესპუბლიკა, რადგან თრუსო სტრატეგიულ ადგილას - საქართველოს სამხედრო გზაზე მდებარეობს და ამ ხეობის კონტროლი საქართველოს სამხედრო გზის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი მონაკვეთის გაკონტროლებას ნიშნავს.

ქართველი ექსპერტები ფიქრობენ, რომ ამ თემას რუსეთი საქართველოზე ზემოქმედებისთვის იყენებს და ოსი პოლიტიკოსების პოპულისტური განცხადებები თრუსოს ხეობის „დაბრუნებაზე” და ”ერთიანი ოსეთისთვის მიერთებაზე” ნიშნავს მოსკოვის გზავნილს თბილისის მიმართ - ჩვენ კვლავ გვაქვს ბერკეტი თქვენს წინააღმდეგ.

თუმცა, როგორც პაატა ზაქარეიშვილი ამბობს, თბილისის პასუხი მოსკოვის ამ მუქარაზე განსხვავებული უნდა იყოს:

"საქართველოს უსაფრთხოების სამსახური მაქსიმალურად ცდილობს არაეთნიკურ ქართველებს, რომლებსაც შეიძლება ჰქონდეთ აბსოლუტურად საფუძვლიანი და ლეგიტიმური პრეტენზია დაბრუნდნენ და იცხოვრონ თავის სამშობლოში, ხელი შეუშალოს. ეს არის ეს არის ამორალური პოლიტიკა. რუსეთს თუ უნდა კავკასიაში შექმნას პრობლემები, ის ამას გააკეთებს ყოველგვარი თრუსოს გარეშე. თრუსო არ სჭირდება მაგას. რუსეთს თუ უნდა პრობლემა, ის პრობლემას მოიგონებს. მაგალითად, მარტო ლუგარის ლაბორატორია რად ღირს. მაგრამ ჩვენ გვინდა თუ არა, რომ ვიყოთ სახელმწიფო და არ გვეშინოდეს კონკრეტული ოჯახის - კაცის, ქალის, ბავშვის?" - ამბობს ზაქარეიშვილი.

მიუხედავად იმისა, რომ თრუსო უკაცრიელი, ხალხისგან დაცლილი ადგილია, ხეობას მზარდი ტურისტული პოტენციალი აქვს და დიდი ალბათობით, რელიგიურ და სხვა მოსაზრებებთან ერთად, თრუსოელ ოსებს სამომავლო ფინანსური სარგებელიც ამოძრავებთ.

თრუსოში ბოლო წლების განმავლობაში კარგად ვითარდება ტურიზმის სფერო და შესაბამისად, სამომავლოდ, საოჯახო სასტუმროები თუ სხვა ტურისტული ობიექტები, ეკონომიკურად მომგებიანი ბიზნესი იქნება. 2018 წელს ხეობასთან ახლოს, ალმასიანი-კობის მონაკვეთზე ახალი ოთხ კილომეტრიანი სათხილამურო გზა ამოქმედდება, რაც ახლო მდებარე სოფლების გაცოცხლების საწინდარია. საბაგირო გუდაურს დაუკავშირდება და გამომდინარე იქედან, რომ ჩრდილოეთ ფერდობზე თოვლი გვიან დნება, აღნიშნულ მონაკვეთზე სრიალი ივნისის თვეშიც იქნება შესაძლებელი.

ალა (სახელი შეცვლილია) ეროვნებით ოსეთია, ახლა ვლადიკავკაზში ცხოვრობს, მაგრამ წარმოშობით თრუსოს ხეობიდანაა. მისი მშობლები თრუსოს ხეობის სოფელ რესში დაიბადნენ და გაიზარდნენ. მისი გვარიც აქედანაა.

ეს სოფელი ქართულ ვიკიპედიაში ახლა ოფიციალურად ასეა მოხსენიებული - "ნასოფლარი". აქ არც ერთი ადამიანი არ ცხოვრობს. სოფელი მთლიანად ოსური იყო. მას შემდეგ რაც ოსები წავიდნენ, ცარიელია. იგი სასაზღვრო ზონაშია, ამიტომ იქ მოხვედრა საშვის გარეშე შეუძლებელია.

ალას მშობლები უკვე ცოცხლები აღარ არიან, მაგრამ ალამ იცის, რომ მათი სახლი, რომელიც ჯერ კიდევ მამის ბაბუამ ააშენა, კვლავ დგას მიუდგომელი კლდეების ძირში. იქვეა მისი ოჯახის საგვარეულო კოშკიც.

ბავშვობის ზაფხულები მას ამ სოფელში აქვს გატარებული. ალა იხსენებს, რომ ყოველ წელს, ზაფხულის დადგომისთანავე, მისი მშობლები თროსოსკენ მიერეკებოდნენ საქონელს და შემოდგომამდე იქ რჩებოდნენ.

ალა უკვე ბევრი წელია მშობლიურ სახლში აღარ ყოფილა.

ალას თქმით, საქართველოს ხელისუფლება ყველა ოსურ სოფელს საგულდაგულოდ აკონტროლებს და ოსების ჩასვლა იქ აღარ უხარიათ:

„ადრე ხეობიდან ხალხის უზარმაზარი ჯგუფი ვიკრიბებოდით და არდადეგებზე დავდიოდით. ბოლოს რომ ვიყავით თავზე საპატრულო მანქანა დაგვადგა და თვალს აღარ გვაშორებდა. მოვიდნენ, ყველას პასპორტები ჩამოგვართვეს, მონაცემები ჩაიწერეს. უკან დაბრუნებისას, დარიალის საგუშაგოზე, ბიჭებს, რომლებიც ჩვენთან იყვნენ, პასპორტში სტოპ-ბეჭედი ჩაურტყეს. ეს ნიშნავდა, რომ აწი იქ ვეღარ შევლენ. არავის არაფერი აუხსნია“.