Otuz ildən sonra Şuşa
Əfsanəvi şəhərə avtobus səyahəti - hekayə və foto
-Siz də Şuşaya gedirsiz?
Yaxınlaşan iki qadından birinin əlində qərənfil dəstəsi var. 1990-cı ilin 20 yanvarından sonra bu güllərin ancaq məzar üstünə qoyulduğunu bildiyim üçün məsələni dərhal anlayıram.
-Bəli. Siz şuşalısız?
-Hə. Avtobus hələ gəlməyib deyəsən.
-Yox hələ. Biz də gözləyirik.
50 yaşlarında olan bu qadın çox həyəcanlıdı. 20-li yaşlarda olan qızı daha sakit, daha rahat görünür.
Bir az sakit ol da, hər şey geridə qalıb, vətənə gedirsən nəhayət, bir az üzün gülsün, - deyir anasına gülümsəyərək.
06:30. Avtobus perrondan yola düşür.
- Alo, salam, axşama yaxşı süfrə aç, sizdəyəm. Əəə Şuşaya gedirəm ee. Hə, başın üçün (ürəkdən gülür). Gürcüstanlı iş yoldaşım yoxdumu, onunla gedirik. Dedik biz də görək Şuşanı. Axşam qayıdanda da Əhmədbəylidə düşüb, sizə gələcəm. Süfrən hazır olsun (yenə gülür).
Arxamızda oturan 40-45 yaşlı kişinin sevinclə Füzulinin Əhmədbəyli kəndində yaşayan tanışı ilə telefonda danışdığını anlayıram.
İstər-istəməz digər sərnişinlərin söhbətlərinə qulaq kəsilirəm yol boyu. Bayaqkı ana-qız iki sıra önümüzdə oturub.
-Ay ma (anasına müraciət edir), görəsən, eviniz salamat durur yerində?
-Ev də gözümdə deyil, kaş atamın qəbrini tapa biləydim. Dağıdıblarsa, dözə bilmərəm.
-İnşallah taparıq, narahat olma. Amma mən sənin doğulub-böyüdüyün evi də görmək istəyirəm.
Bu dəfə bambaşqaydı buralar. Yeni təmir olunan yol, yol kənarında sayı artan kafelər, mağazalar, hətta “epilyasiya salonu”. İnsanlar da daha çox gülümsəyir, daha hərəkətlidi.
Yolüstü kafedə otururuq həm dincəlmək, həm səhər yeməyi yemək üçün. Kafeni işlədən Bəxtiyarla söhbətləşmək imkanımız da olur.
Bəxtiyar Əhmədbəylidə anadan olsa da 12 il Bakıda yaşadığını deyir.
“Təhsilimi bitirib qalmışdım orda, burda iş yox idi çünki. On aydı bura qayıtmışam. Gördüm müharibədən sonra buralar canlanır, gəlib-gedən artıb, hərə bir yandan mağaza, kafe, restoran açır. Mən də gəldim, bu kafeni işlətməyə başladım. Yerli əhalinin vəziyyəti də düzəlir gündən-günə. Bu kafedə müştərilərə təqdim elədiyimiz bütün yeməklərin ərzağını yerli sakinlərdən alıram. Ətindən, toyuğundan, yumurtasından tutmuş yağına-pendirinə, meyvə-tərəvəzinə, çörəyinə qədər”, - Bəxtiyar danışır.
Postda dayanırıq, sərnişinlərin sənədləri yoxlanılır və yola davam edirik.
Qısa müddət sonra avtobusun pəncərəsindən Füzuli şəhərini izləməyə başlayırıq. Daha doğrusu, şəhərin qalıqlarını. Qalmayan qalıqlarını. Şəhər yer üzündən silinib. 30 il yox, hətta yüz il əvvəl belə burada həyatın olduğunu, evlərin, məktəblərin, bağçaların, xəstəxanaların ucaldığını, insanların qaynaşdığını, küçələr boyu işə-evə tələsdiyini - yaşadığını təsəvvür etmək çətindi.
Sərnişinlər artıq səs-küylü deyil, avtobusa sükut çöküb. Hər kəs pəncərədən gördüklərini çəkməyə çalışır. Ara-sıra dərin ah səsi sükutu pozur.
Şuşaya qalxan dolanbac yolla irəliləyirik. Dağlara yüksəldikcə yol kənarındakı qar çoxalır. Bu gün hava günəşli, mülayim olsa da, hiss olunur ki, iki-üç gün əvvələ qədər sərasər qar yağıb. Hər 100-150 metrdən bir mina təhlükəsi haqda məlumat verən balaca çubuqlara sarılmış sarı-qırmızı lentlərin əmələ gətirdiyi üçbucaqları görmək mümkündür.
Dağ ətəyindəki boşalmış kəndləri bir-bir ötüb keçirik və dağlara doğru daha da yüksəlirik.
Avtobus əhli yenə canlanıb. İki nəfər qızğın mübahisəyə girişib. Biri deyir ki, bu kəndlərdə birinci Qarabağ müharibəsindən sonra yaşayan olmayıb, digəri isə israr edir ki, işğaldan sonra Şuşanın özündə olduğu kimi ətraf kəndlərdə də ermənilər yaşayıb, son müharibədən sonra isə onlar bu əraziləri tərk ediblər. İstəyirəm müdaxilə edim, ikincinin haqlı olduğunu deyim, amma vaz keçirəm.
Rusiya sülhməramlılarının postunu keçirik. Bir qədər sonra aşırım bitir, mənzil başına – Şuşaya çatırıq.
Avtobus indi istifadəsiz qalmış keçmiş poçt binasının yanında, 2021-ci ilin oktyabrında açılmış “Qoç ət” restoranının qarşısında dayanır. Hər kəsdən avtobusdan enib bir yerdə toplaşmaq xahiş olunur. Gənc bələdçi qız əvvəlcə aramızdakı şuşalıları müəyyən edir. Bütün yol boyu susan, verilən bütün sualları çaşqın baxışları ilə cavablayan 35-40 yaşlarında qadın nəhayət dillənir:Bizim evimiz Yuxarı Gövhərağa məscidinin yanında idi. Mən ora gedə biləcəm? – səsi titrəyir.
Bələdçi qız “əlbəttə” deyir və onları iki polis nəfərinə əmanət edir. Qadın “çox sağ olun, çox təşəkkür edirəm” deyib, ağlayır. Həyat yoldaşı qucaqlayıb, sakitləşdirməyə çalışır. Qrupdan ayrılıb gedirlər. Digər şuşalı ailələr də polislərin müşayiəti ilə evlərinin yolunu tuturlar.
Biz - qeyri-şuşalılar isə turumuza başlayırıq. Bizə görkəmli şuşalılarla bağlı məkanlar – xan qızı, şairə Xurşudbanu Natavanın və müğənni Bülbülün evləri, 18-ci əsrdə yaşamış şair və siyasətçi Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi nümayiş olunur. Birinci acınacaqlı vəziyyətdə olsa da, son iki tarixi məkan artıq bərpa olunub. Bərpası davam edən memarlıq abidələri də var, məsələn, məscidlər. Vaxtilə Şuşada məscidlərin çox olduğu məlumdur, deyilənlərə görə, az qala hər məhəllədə bir məscid varmış.
Amma müharibə başlayıb, sonra daha bir il ötüb. Nə bərpanın hansı mərhələdə qaldığı, nə də hazırkı vəziyyəti haqda məlumat yoxdur.
Bilinən odur ki, Yuxarı Gövhərağa məscidində hazırda azərbaycanlı mütəxəssislər bərpa işləri aparır. Yaxın zamanda Saatlı Məscidi də bərpa olunmalıdır. Bələdçi deyir, buna görə də məscidləri sadəcə kənardan görə bilirik. Aşağı Gövhərağa məscidindən isə sadəcə dağıntılar qalıb.
Bülbülün ev muzeyində musiqiçiyə aid heç bir eksponat qalmayıb. İkinci müharibədən sonra yenidən bərpa olunub və əsasən sənətkarın fotolarından ibarət olan yeni ekspozisiya təşkil edilib. Hələ balaca Murtuza Məmmədov olduğu zamanlarda gələcək sənətkarın budaqlarında gəzdiyi tut ağacı isə hələ də salamatdır. Uşaq yaşlarında Murtuza bu tut ağacına çıxıb bülbül və başqa quşların səsini məharətlə təqlid edərmiş, buna görə də sonralar onu Bülbül deyə çağırmağa başlayıblar.
Gəlib çıxırıq Şuşa qalasına. 18-ci əsrə aid qala divarları sapsağlam ucalmaqdadır.
Qala divarları boyunca aşağıya enib həyət evləri olan məhəlləyə giririk. Bələdçi xəbərdarlıq edir ki, evlərin qapısında “yoxlanılıb, mina yoxdur” işarəsi görsəniz də, içəri qətiyyən girmək olmaz, təhlükəli ola bilər çünki.
Ekskursiyamızın son dayanacağına – Cıdır düzünə doğru yol alırıq.
Susqun qadın və həyat yoldaşı ilk gələnlərdən olur, bu dəfə üzü gülür. “Evinizi görə bildiz?” – yolçulardan biri soruşur. Gülərək “gördüm” deyir. Sualı verən təfərrüat gözləsə də, qadın yenə susur.
Darvazadan keçib Cıdır düzünə girəndə yaşları 50-55 arası olan iki bacı, bacılardan birinin oğlu, yaşları 70-75-i ötmüş ata və anaları da bizə çatırlar. Bacılardan biri öz-özünə danışa-danışa gedir.
“Gəncliyimiz Cıdır düzündə keçib. Məktəbdə dərslərdən qaçıb uşaqlarla bura gələrdik. Ən son Şuşadan çıxanda 22 yaşındaydım. Həyatımın ən gözəl günlərini burda yaşamışam. Ömrümüz qürbətlərdə keçdi”.
“Buna da şükür. Çox qorxurdum ki, qürbət ellərdə öləcəyik, bir də Şuşanı görməyəcəyik. Qurban olum Allaha, o qədər əzabdan, həsrətdən sonra qovuşa bildik”, - anası da ona qoşulur.
Cəvahir xala ilə söhbətə başlayıram. Məlum olur ki, Şuşanı görə bilsə də, evini görə bilməyib. Müharibədən salamat çıxa bilməyib onların bir zaman yaşadıqları “müəllimlər binası”. Həyat yoldaşı Sabir kişi Şuşada müəllim işləyirmiş.
“Bude evimin açarını hələ də saxlamışam, amma açmağa qapım qalmayıb, - qoynundan çıxardığı açarı göstərir. – Eh bütün bayramlarımız, tədbirlərimiz, mahnı, muğam məclislərimiz Cıdır düzündə keçirilirdi. Qızlarımın məzun tədbirləri burada olub. Həyatımızı əlimizdən aldılar...”
Elə Cəvahir xala ilə söhbətə başım qarışmışkən, Şuşaya Bakıdan qərənfil dəstəsi gətirən ana və qızını görürəm. Güllər əllərində yoxdur. Qeyri-ixtiyari “atanızın məzarını tapdız?” deyə soruşuram. Baxışları üzümdə donur, başını yelləyib, gözünün yaşını axıdır. Qızı anasını bərk-bərk qucaqlayır, “qayıdanda yeni salınmış şəhidlər xiyabanını ziyarət etdik, gülləri də ora qoyduq” deyir.
Marşrutumuz sona çatır, yenə “Qoç ət” restoranının qarşısında toplaşıb, avtobusa minirik.
Yenə Əhmədbəylidə eyni kafedə yarım saatlıq ehtiyac fasiləsi və Bakıya yol görünür.
Avtobusda yenə səssizlikdi. Yəqin hər kəs mənim kimi yorğun və qarışıq duyğular içindədi...
Samirə Əhmədbəyli
Foto
İsa Musayev
