Լեգենդար քաղաքը՝ 30 տարի անց․ այցելություն Շուշի
- Դուք է՞լ եք Շուշա մեկնում։
Երկու կին են մեզ մոտենում, նրանցից մեկը՝ մեխակների փնջով։
- Այո, շուշեցի՞ եք։
- Այո։ Ավտոբուսը, կարծես, դեռ չի եկել։
- Դեռ ոչ։ Մենք էլ ենք սպասում։
Հիսունին մոտ կինը շատ հուզված է թվում։ Նրա աղջիկը շուրջ քսան տարեկան կլինի, նա ավելի զուսպ է երևում։
- Դե, հանգստացիր, ամեն ինչ անցյալում է, հայրենիք ես գնում, ուրախացիր, - ժպիտով ասում է նա մորը։
06:30 է։ Ուղևորների փաստաթղթերն ու պայուսակները ստուգելուց հետո ավտոբուսը մեկնում է։
- Ալո, ողջույն, երեկոյան ձեր մոտ եմ, սեղանը գցիր։ Այո, Շուշա եմ գնում։ Երդվում եմ (անկեղծ ծիծաղում է)։ Հիշո՞ւմ ես Վրաստանի իմ գործընկերոջը, նրա հետ միասին էլ գնում ենք։ Իսկ հետադարձ ճանապարհին կիջնեմ Ահմեդբեյլիում և ձեր տուն կգամ։ Այնպես որ, սեղանը գցիր (կրկին ծիծաղում է)։
Հասկանում եմ, որ հետևի նստարանին նստած 40-45 տարեկան տղամարդը հեռախոսով ոգևորությամբ խոսում է Ֆիզուլիի շրջանի իր ծանոթի հետ Ահմեդբեյլի գյուղից, որով անցնելու ենք։
Ողջ ճանապարհին ակամա լսում եմ մյուս ուղևորների խոսակցությունները։ Մայրն ու աղջիկը, որոնց մասին խոսում էի, նստած են մեզնից երկու շարք առաջ։
- Մաամ, հետաքրքիր է, ձեր տունը դեռ մնացե՞լ է։
- Տունը հեչ։ Միայն թե հորս գերեզմանը գտնեմ։ Գոնե քանդած չլինեն, սիրտս չի դիմանա։
- Տա Աստված՝ գտնենք, մի հուզվիր։ Բայց ես կուզեի տեսնել տունը, որտեղ ծնվել ես ու մեծացել։
Այդպես, մինչ ականջի պոչով լսում էի կցկտուր խոսակցությունները, հասանք Ահմեդբեյլի։ Վերջին անգամ այնտեղ եղել էի 2020 թ-ի պատերազմից մի քանի տարի առաջ։ Այն ժամանակ այստեղի փողոցներում մարդիկ ու մեքենաները քիչ էին։ Մռայլ դեմքերով գործազուրկ տղամարդիկ հավաքվում էին սակավաթիվ չայխանաներում։ Բայց հիմա տեսարանը բոլորովին այլ էր։ Վերանորոգված ճանապարհ, ճամփեզրին՝ բամաթիվ սրճարաններ, խանութներ, նույնիսկ՝ «մազահեռացման սրահներ»։ Ժպիտը դեմքին, աշխույժ մարդիկ։ Ավտոմեքենաներն էլ էին ավելի շատ, միանգամից երևում էր, որ այցելուների հոսքն ավելացել է։
Մենք կանգ ենք առնում ճամփեզրի սրճարանի մոտ՝ հանգստանալու և նախաճաշելու, ինչպես նաև սրճարանի տիրոջ հետ խոսելու։
Բախտիարը ծնվել է Ահմեդբեյլիում, բայց 12 տարի ապրել է Բաքվում։
- Այնտեղ եմ մնացել կրթություն ստանալուց հետո, որովհետև այստեղ աշխատանք չկար։ Իսկ տասն ամիս առաջ վերադարձել եմ։ Տեսա, որ պատերազմից հետո այստեղ ամեն ինչ սկսել է ակտիվանալ, այցելուները շատացել են, բոլորը խանութ, սրճարան, ռեստորան են բացում։ Ես էլ եկա ու այս սրճարանը բացեցի։ Տեղի բնակչության գործերն էլ են կարգավորվել։ Այս ողջ սնունդը, որն այստեղ մատուցվում է, պատրաստում ենք տեղի բնակիչներից գնված մթերքով։ Ամեն ինչը տեղական է՝ միսը, հավերը, պանիրը, կարագը, բանջարեղենը, մրգերը, հացը, - պատմում է Բախտիարը։
Անցակետը հատելուց հետո ավտոբուսի պատուհաններից սկսում են երևալ Ֆիզուլիի համայնապատկերները։ Ավելի ճիշտ՝ այն, ինչ քաղաքից մնացել է։ Ավելի ճիշտ՝ այն, ինչ չի մնացել։ Քաղաքը ջնջվել է երկրի երեսից։ Դժվար է պատկերացնել, որ այստեղ ոչ թե 30, նույնիսկ 100 տարի առաջ տներ են եղել, դպրոցներ, մանկապատրեզներ, հիվանդանոցներ, մարդիկ իրենց գործերով են զբաղված եղել, տուն կամ աշխատանքի են շտապել։
Ավտոբուսում լռություն է հաստատվում։ Բոլորն աշխատում են լուսանկարել այն, ինչ երևում էր պատուհանից։ Ժամանակ առ ժամանակ մեկը հոգոց է հանում։
Ավտոբուսն ընթանում է ոլորապտույտ ճանապարհով, որը տանում է Շուշի։ Սարը բարձրանալուն զուգահեռ ճամփեզրի ձյունը շատանում է։ Թեև այսօր արևոտ ու պարզ եղանակ է, զգացվում է, որ դեռևս մի քանի օր առաջ ձյուն է տեղացել։ Յուրաքանչյուր 10-15 մետրը մեկ փայտե նեցուկների վրա փաթաթված դեղնակարմիր ժապավեններից սարքած եռանկյունիները զգուշացնում են արկերի մասին։
Մեկը մյուսի հետևից անցնելով լեռան ստորոտում գտնվող դատարկ գյուղերը՝ շարունակում ենք բարձրանալ։
Ավտոբուսում կրկին աղմուկ է։ Երկու ուղևոր վիճում են։ Մեկն ասում է, որ այդ գյուղերում ոչ ոք չի ապրել ղարաբաղյան առաջին պատերազմից հետո, մյուսը՝ որ և Շուշիում, և հարակից գյուղերում ապրել են հայեր և դրանք լքվել են երկրորդ պատերազմից հետո։ Ուզում եմ միջամտել և հաստատել երկրորդի խոսքերը, սակայն զսպում եմ ինձ։
Ավտոբուսը կանգ է առնում լքված փոստային բաժանմունքի մոտ տեղակայված Qoç ət ռեստորանի մոտ, այն բացվել է 2021 -ի հոկտեմբերին։ Ուղևորներին խնդրում են իջնել և հավաքվել միասին։ Երիտասարդ զբոսավար աղջիկն առաջին հերթին ճշտում է, թե ուղևորներից ովքեր են շուշեցի։ Ողջ ճանապարհին լռած, բոլոր հարցերին մոլորված հայացքով պատասխանող 35-40 տարեկան կինն, ի վերջո, խախտում է լռությունը։
- Մեր տունը Յուխարը Գյովխար-աղա մզկիթի մոտ էր։ Կարո՞ղ եմ այնտեղ գնալ, - հարցնում է նա դողդոջուն ձայնով։
«Իհարկե», – պատասխանում է զբոսավարը և նրան ու նրա ամուսնուն ուղեկցում դեպի երկու զինվորականները։ «Շնորհակալություն, շատ շնորհակալություն», - ասում է նա և սկսում արտասվել։ Ամուսինը նրան գրկում է, փորձում հանգստացնել։ Խմբից առանձնանալով՝ նրանք հեռանում են։ Շուշեցի մյուս ընտանիքները ոստիկանների ուղեկցությամբ նույնպես գնում են դեպի իրենց տներ։
Իսկ մենք՝ ոչ շուշեցիներս, սկսում ենք էքսկուրսիան։ Մեզ ցույց են տալիս տներ, որտեղ ապրել են լեգենդար մարդիկ՝ խանի դուստրը, հայտնի կին պոետ Խուրշուդբան Նաթավանն ու երգիչ Բյուլ-Բյուլը։ Մոլլա Փանահ Վագիֆի (18-րդ դարի պոետ և քաղաքական գործիչ) դամբարանն արդեն հասցրել են վերականգնել։ Մյուս տեսարժան վայրերը դեռ պետք է վերականգնվեն, օրինակ՝ շատ մզկիթներ։ Շուշիի փախստականները մզկիթների մասին շատ են պատմում, ոմանք ասում են, որ նախկինում Շուշիում մզկիթներ կային յուրաքանչյուր թաղամասում։
Սահաթլի և Յուխարը Գյովհար-աղա մզկիթները վթարային վիճակում են և այժմ վերականգնման փուլում են, ասում է մեզ զբոսավարը, այնպես որ, դրանց նայում ենք հեռվից։ Իսկ Աշաղը Գյովհար-աղա մզկիթից միայն փլատակներ են մնացել։
Բյուլ-Բյուլի տունը պահպանվել է, բայց թանգարանի ոչ մի նմուշ չի մնացել, այնպես որ այժմ, ցուցադրված են միայն նրա լուսանկարները։ Փոխարենը պահպանվել է դրա բակում գտնվող թթենին, որի վրա ապագա երգիչը սիրում էր բարձրանալ մանուկ հասակում, երբ նրան պարզապես կոչում էին Մուրթուզա Մամեդով։ Լեգենդի համաձայն՝ Բյուլ-Բյուլ մականունը (ադրբեջաներենով՝ «սոխակ») նա ստացել է թռչունների ձայները նմանակելու համար՝ հենց այդ ծառի վրա նստած։
Էքսկուրսիայի երթուղու հստակ գծված շրջանակներից դուրս գալ բացարձակ հնարավոր չէր, իսկ ավերածությունների մասին մեր հարցերին դժկամությամբ էին պատասխանում։ Ասում էին միայն, որ «ժամանակի ընթացքում ամեն ինչ վերականգնելու են»։
Զբոսավարը մեզ զգուշացրել է, որ, անգամ եթե դռների վրա գրված է «Ստուգված է, ականներ չկան», ներս մտնելը կտրականապես արգելվում է, այնտեղ դեռ վտանգավոր է։
Առաջիններից մեկը վերադառնում են լռակյաց կինն ու նրա ամուսինը։ Այս անգամ նա ժպտում է։ «Տեսա՞ք ձեր տունը», - հարցնում է ուղևորներից մեկը։ «Տեսա», - պատասխանում է նա ժպիտով։ Զրուցակիցն ակնհայտորեն սպասում է մանրամասների, սակայն կինը կրկին լռում է։
Երբ, դարպասներով մտնում ենք ու հասնում Ջդրդուզ, մեր խմբին է միանում 50-55 տարեկան քույրերից, նրանցից մեկի որդուց և նրանց տարեց ծնողներից բաղկացած մի ընտանիք։ Քույրերից մեկը միանգամից սկսում է պատմել՝ առանց որևէ մեկին դիմելու․
- Մեր երիտասարդությունն այստեղ է անցել։ Դպրոցի դասերից փախչում էինք և գալիս այստեղ՝ Ջդրդուզ։ Ես 22 տարեկան էի, երբ մեկնեցինք Շուշայից։ Այստեղ են անցել լավագույն տարիներս։ Իսկ ողջ կյանքս օտար վայրում է անցել։
- Էլի շնորհակալ ենք։ Ես վախենում էի, որ օտար տեղ էլ կմահանանք, երբեք Շուշին չենք տեսնի։ Փառք Ալլահին, այդքան տանջանքներից հետո, կարոտից հետո կրկին այստեղ ենք, - պատասխանում է նրա մայրը։
Զրույցի եմ բռնվում տիկին Ջավահիրի հետ։ Պարզվում է, որ, թեև Շուշին տեսել է, իր տունը չի գտել։ Պատերազմը չի խնայել «ուսուցչի տունը», որտեղ նա իր երեխաների և ամուսնու՝ Սաբիրի հետ ապրել է, որն այստեղ որպես ոսուցիչ է աշխատել։
- Մինչ օրս պահում եմ մեր բնակարանի բանալին, բայց դուռը, որն այն բացում էր, էլ չկա, - ցույց է տալիս նա պարանոցին կախած բանալին։ - Էհ, բոլոր տոները մերն էին, մեր բոլոր միջոցառումներն անցնում էին Ջդրդուզում։ Մեր կյանքը խլել են։
Տիկին Ջավահիրի հետ զրուցելիս նկատում եմ այն մորն ու աղջկան, որոնք Բաքվից մեխակի փունջ էին բերել։ Ծաղիկներն էլ նրանց մոտ չեն։ «Գտա՞ք ձեր հոր գերեզմանը», - ակամա հարցնում եմ ես։ Կնոջ հայացքը սառում է, նա գլուխը տարուբերում է, արցունքները հոսում են այտերով։ Աղջիկն ամուր գրկում է մորն ու ասում․ «Հետադարձ ճանապարհին այցելեցինք շահիդների ծառուղի, ծաղիկներն այնտեղ ենք դրել»։
Առջևում՝ կեսժամանաոց կանգառն է Ահմեդբեյլիի սրճարանում և հետադարձ ճանապարհը դեպի Բաքու։ Ավտոբուսում կրկին լուռ է։ Երևի բոլորը հոգնել են և խառը զգացողություններ ունեն, ինչպես ես։
Սամիրա Ահմեդբեյլի
Լուսանկարները՝
Իսա Մուսաևի
