Ինչպես են հայերն ու ադրբեջանցիները տներով փոխանակվել

02.12.22

Երբ բռնկվեց ղարաբաղյան հակամարտությունը, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սկսվեց բնակչության փոխանակում․ հայերը լքում էին Ադրբեջանը, իսկ ադրբեջանցիները՝ Հայաստանը: Բռնության ենթարկված մարդիկ հակամարտության սրացման և ազգայնական տրամադրությունների ուժեղացման կամ այն պատճառով, որ իրենց անվտանգ չէին զգում, ստիպված էին մեկնել՝ լքելով իրենց տները։

Եվ այդ ժամանակ այն հարցին, իսկ որտեղ են ապրելու նոր վայրում, մեր ժամանակվա տեսանկյունից անհավանական պատասխան է գտնվում․ հայերն ու ադրբեջանցիները փոխանակվում են տներով։

«Մեր գյուղը հենց ծաղկման փուլում էր։ Գնացինք, նայեցինք, տունս Ալյոշան հավանեց։ Հետո գնացինք գյուղխորհուրդ, տեղեկանք ստացանք։ Իսկ հետո արդեն ավտոկայան գնացինք, Երևանի տոմսեր գնեցինք, որպեսզի այնտեղից Բաքու վերադառնանք գնացքով։ Մինչ մեր շրջանում էինք, հինգ-վեց հայ տղաներ իմացան, որ «թուրք» եմ։ Ինչ-որ բաներ էին քչփչում, հետո մեզ հետ միասին ավտոբուս նստեցին։ Եվ հենց շարժվեցինք, տղաներից մեկը վեր կացավ և ինձ մոտեցավ»։

Այդինը Հայաստանում է ապրել՝ Վարդենիսի շրջանի Նարիմանլու գյուղում (1991 թ-ից գյուղը կոչվում է Շատվան)։ 1989 թ-ին նա Ալյոշա անունով մի հայի հետ տներով է փոխանակվել, որն ապրում էր Բաքվի մոտ գտնվող Լոքբաթան ավանում։ Այդ նպատակով Այդինը Բաքվի «Ապակե շուկա» էր եկել։ Դա շուկայի հետնամասով անցնող կարճ փողոց էր, որտեղ խորհրդային տարիներին հավաքվում էին նրանք, ովքեր ուզում էին իրենց տունը փոխանակել (գնել և վաճառել չէր կարելի)։ Այնտեղ նա ծանոթացել էր լոքբաթանցի Ալյոշայի հետ։

«Ալյոշան առաջին հանդիպած մարդն էր։ Բարձրահասակ էր, նիհար, երկարավուն դեմքով և բաց գույնի մազերով։ Տեսքից չէիր ասի, որ հայի է նման, ավելի շուտ՝ մերոնց»։

Այդինն ուզել է Ալյոշային պարզապես լիազորագիր տալ և Նարիմանլու ուղարկել, բայց նա նախընտրել է, որ միասին Հայաստան մեկնեն, որպեսզի իր աչքով տեսնի տունը։ Ալյոշայի ընտանիքը նրան սպասում էր Լոքբաթանում։ Եվ ահա երկու տնատեր մեկնել են սկզբից Երևան, այնտեղից՝ Բասարգեչար, ինչպես Այդինն անվանում է Վարդենիսի շրջանը (այս անվանումը գոյություն է ունեցել մինչև 1969 թ-ը)։ Իսկ հետադարձ ճանապարհին ավտոբուսում նրանց հետ տհաճ դեպք է պատահել։

«Այդ տղան նստեց կողքս։ Սկզբից ռուսերեն խոսեց։ Ասաց, որ Գյանջայի հայ է։ Իսկ հետո անցավ մաքուր ադրբեջաներենի։ Ասաց, որ իր հորը Գյանջայում ծեծել են և փողերը խլել։ Եվ իբր հիմա էլ ես պետք է նրան իմ փողերը տամ։ Ես ասացի, որ փող չունեմ, իսկ տոմսը այն տղամարդն է գնել, որի հետ ավտոբուս եմ նստել։ Այդ պահին տղան ձեռքը գրպանը տարավ և ծալովի դանակ հանեց»։

Դանակը ցուցադրելուց հետո անծանոթն այն դեմ է արել Այդինի կողքին։ Սայրը զգալով՝ Այդինը վեր է թռել։

«Այդ պահին ավտոբուսը ցնցվեց, կարծես երկրաշարժ լիներ։ Ալյոշան նետվեց դեպի ինձ, վերքն իր թաշկինակով սեղմեց և սկսեց հայհոյել այդ տղային ռուսերեն և հայերեն։ Սրահում գտնվող մարդիկ վարորդին բղավեցին, որ կանգ առնի»։

«Առջևում նստած կանանցից մեկն ինձ վիրավորած տղային ապտակեց և ասաց․ «Ձեզ նմանների պատճառով մենք ենք տուժում»։ Պարզվեց, որ ուղևորների մեծ մասն Ադրբեջանից էր եկել։ Նրանք աքացիներով այդ տղաներին դուրս շպրտեցին ավտոբուսից»։

Զգուշությունից ելնելով՝ Այդինն ու Ալյոշան իջել են Երևանի մատույցներում և երկաթուղային կայարան հասել տաքսիով։ Երեկոյան նրան գնացքով Բաքու են վերադարձել։ Այստեղ էլ արդեն Ալյոշայի հերթն էր վախենալու, Այդինինը՝ նրան հանգստացնելու։ Այնուհետև նրանք ԿամԱԶ են վարձակալել, որպեսզի Ալյոշայի իրերը բեռնեն և նրան ընտանիքով Հայաստան ուղարկեն․

«Մեքենան ինքս վարձակալեցի, 2000 ռուբլի վճարեցի, որովհետև Ալյոշան էլ փող չուներ։ Նրա ամբողջ գույքը 3-4 երկաթյա մահճակալներից, ներքնակներից, սեղանից, աթոռներից և բազմոցից էր բաղկացած։ Չգիտեմ, թե ինչպես են նրանք տեղ հասել, արդյոք ԿամԱԶ-ը նրանց հասցրել է, ուր որ պետք է, այդ մասին ոչինչ չգիտեմ։ Բայց արբանյակով նայում եմ՝ տունը չի տուժել, և դրանում հաստատ ինչ-որ մեկն ապրում է»։

Այդինին Ալյոշայից բաժին է հասել 4-սենյականոց բնակարան։

«1980 թ-ի շինություն էր, առանց վերանորոգման։ Նրանք հինգ տարի էր, ինչ այդտեղ էին ապրում։ Հատակին սև լինոլեում էր, պատերին՝ խունացած ծեփամածիկ, դռներն ու պատուհանները բանի պետք չէին։ Շինությունը պատկանում էր «Ավտոտրանսպորտին», այդ ժամանակ էլ իմացա, որ Ալյոշան ինձ պես վարորդ է եղել։ Երկար տարիներ Մոսկվայում է ապրել»։

Նարիմանլու գյուղում Այդինը որպես վարորդ է աշխատել կոլտնտեսությունում։ Այսինքն՝ սկսել է աշխատել այն բանից հետո, երբ
1988 թ-ին մահացել է նրա հայրը, որն այդ հաստիքն էր զբաղեցնում։

«Ես մեքենան ստացա ապրիլ-մայիսին և հասցրի աշխատել 4-5 ամիս։ Իսկ հոկտեմբեր-նոյեմբերին արդեն սկսվեց այդ ամբողջ վազվզոցը։ Հենց այդ մեքենայով երեք անգամ Հայաստան-Ադրբեջան եմ մեկնել, մեր իրերն եմ տեղափոխել։ Վերջում մեկնեցի, որ վերցնեմ ծխախոտը, որը փռել էինք չորանալու, այդ ժամանակ ճանապարհին մեքենաս խլեցին, և ես վերադարձա արդեն առանց դրա»։

Ալյոշային ընտանիքով ճանապարհելուց հետո Այդինը մեկնել է Գերանբոյի շրջանի Շիհլար գյուղ իր տնեցիների հետևից, որոնք ապրում էին հեռավոր բարեկամների տանը, և նրանց բերել է նոր բնակարան․

«Այն ժամանակ հինգն էինք՝ երկու եղբայրներս, քույրս, մայրս ու ես։ Աստիճանաբար համակերպվեցինք։ Շնորհակալություն բարի մարդկանց, օգնեցին։ Մարդն այնպիսի արարած է, որ ցանկացած դժվարություն կտանի։ Գիտե՞ք՝ այսպիսի մի լավ ասացվածք կա․ եթե ժամանակը քո հետևից չի կրկնում, դու կրկնիր ժամանակի հետևից։ Շատերն ընդհանրապես անտուն են մնացել, ոչ կարողացել են տուն փոխանակել, ոչ էլ ինչ-որ բան բերել»։

Բաքու տեղափոխվելուց հետո Այդինն այդտեղ էլ է վարորդությամբ զբաղվել, այնուհետև առողջական խնդիրների պատճառով յոթ տարի տնից դուրս չի եկել, իսկ այժմ կրկին աշխատում է, բայց բոլորովին այլ ոլորտում։

«Զաբրաթում հրուշակեղենի արտադրամաս կա, այնտեղ էլ աշխատում եմ, քաղցրաբլիթ եմ թխում։ Այս քաղցրաբլիթներն, ի դեպ, նույնպես ես եմ թխել», - ասում է նա՝ մատնացույց անելով սեղանին դրված հրուշակեղենը։

«40 հարյուրերորդական հող ունեինք և մեծ չորսսենյականոց բնակարան՝ մոտ 120 քառակուսի մետր։ Անասնագոմ, ավտոտնակ, խորդանոց։ Պալատներ։ Հենց մեծացա, սկսեցինք սարքել այն։ Ոչ թե «կուբիկներով», ինչպես այստեղ են սկսել կառուցել, այլ սև «վայրի քարերից», ինչեպս մեզ մոտ էին ասում։ Քարը մեքենայով բերում էինք, լցնում մուտքի մոտ, կոտրում մուրճով և կառուցում։ Սկզբից երեք սենյակ կար։ Հանգուցալ հայրս պնդեց, որ մի մեծ հյուրասենյակ էլ կառուցեմ։ Նա ինքն այնտեղ գրեթե չհասցրեց ապրել։ Հետո արդեն հացի համար վառարան դրեցինք, մի հատված էլ առանձնացրինք, որ ցորենը պահենք։ Իսկ ամենավերջում մի կցակառույց էլ ավելացրինք, հայրս ուզում էր, որ տխուր և ուրախ առիթներ նշելու և ծղոտը պահելու տեղ լիներ, որ անձրևի կամ ձյան տակ չմնար (իսկ դա առաջային էր)», - Նարիմանլուում իր տունն է նկարագրում Այդինը։